Te „drzwi” nazywane są fałszywymi, ponieważ nigdzie nie prowadzą i nie można przez nie przejść. To prawda, dotyczy to tylko zwykłej, żywej osoby. Bo zgodnie z ideami starożytnych Egipcjan fałszywe drzwi pełniły bardzo ważne funkcje, a ich obecność w niektórych pomieszczeniach była absolutnie konieczna – w przeciwnym razie można by się spodziewać kłopotów. Tylko niektórzy mogli przejść przez takie drzwi.
Kto i gdzie zaczął robić fałszywe drzwi
Fałszywe drzwi są typowym elementem architektonicznym starożytnych egipskich konstrukcji grobowych. Uważa się, że powstały one jeszcze w Mezopotamii w IV tysiącleciu pne, potem tradycja dotarła – prawdopodobnie przez budowniczych – do Egiptu.
Fałszywe drzwi, Egipt, XXV wiek p.n.e.
Jeszcze przed wybudowaniem pierwszych piramid, Egipcjanie budowali grobowce zwane mastabami dla swoich zmarłych. Na zewnątrz były to piramidy obcięte, a wewnątrz znajdowało się kilka pomieszczeń z podziemnymi komorami grobowymi. Oprócz mumii, zabalsamowanego ciała, umieszczono w nich jeden lub więcej posągów przedstawiających zmarłego.
Oczywiście dotyczyło to tylko zmarłych bogatych i szlachetnych – wyposażenie komór pochówku zgodnie z wszelkimi zasadami wymagało poważnych inwestycji. Pierwsze fałszywe drzwi zaczęły pojawiać się w egipskich grobowcach w XXVII-XXVI wieku. p.n.e., za czasów III dynastii Starego Królestwa.
Fałszywe drzwi w egipskim grobowcu
Nic w starożytnej egipskiej architekturze nie pojawiło się przypadkowo. Każdy element architektoniczny związany był z systemem wierzeń w strukturę świata, zarówno świata żywych, jak i umarłych, które według idei starożytnych Egipcjan były ze sobą ściśle powiązane.
Śmierć nie stała się wydarzeniem kładącym kres ludzkiej egzystencji, sam proces układania grobowców podyktowany był potrzebą uporządkowania życia pozagrobowego zmarłych. W szczególności wiara w Ka, jedną z kilku „dusz” zmarłego, odegrała ważną rolę we wszystkich tych przygotowaniach. Dla Ka, w grobowcu pozostawiono ofiary, jedzenie i napoje.
Portal między światami
Czasami fałszywe drzwi wyglądały jak prostokątny obraz na płaskiej ścianie, ale częściej były wykonane w formie wnęki, przypominającej prawdziwe drzwi, tylko szczelnie zamknięte. Celem tego „przejścia” było połączenie świata żywych ze światem umarłych. Zazwyczaj fałszywe drzwi znajdowały się na zachodniej ścianie pomieszczenia komory.
Zachód nie został wybrany do takiej organizacji wnętrza przez przypadek – ta strona świata była na ogół kojarzona przez Egipcjan z ziemią umarłych, ponieważ to właśnie na zachodzie widzieli odchodzące wieczorem słońce. Fałszywe drzwi, podobnie jak ściany komór, wykonane były z wapienia, po czym zazwyczaj malowano je na czerwono. Gzymsy i nadproża, a także „ościeżnice” drzwi stwarzały iluzję objętości i głębi, czasem posąg umieszczano we wnęce, który zdawał się przemieszczać przez przejście. Czasami fałszywe drzwi były wykonane z drewna, obwieszone wiklinową matą z trzciny cukrowej – stosowano je również w rzeczywistych drzwiach w domach Egipcjan.
Drzwi były ozdobione hieroglifami opowiadającymi o zmarłym.
Wokół „drzwi” zostawiali informacje o zmarłym: hieroglify opowiadające o jego tytułach, osiągnięciach życiowych; spisywane były życzenia dla tego, kto odchodzi do innego świata, czasem pojawiały się przekleństwa przeciwko tym, którzy wyrządzili zmarłemu krzywdę. W grobowcach rodzinnych dla każdego ze zmarłych przewidziano kilka fałszywych drzwi. Przed fałszywymi drzwiami ustawiano „stół”, talerz do składania ofiar, na który trzeba było przynosić prezenty dla Ka. Pojawiając się ponad cztery i pół tysiąca lat temu w Egipcie, ten element architektoniczny stał się wspólnym elementem starożytnych grobowców – najpierw mastabów, a następnie piramid. Wnęki tworzyły specjalny efekt, grę światła na powierzchni kamienia; w późniejszych budowlach pojawiał się ornament w postaci roślin lub wizerunków zmarłego.
Czasami w otworze takich drzwi był zamontowany pomnik.
Przy okazji, niekiedy w grobowcu urządzano osobne pomieszczenie, zwane serdabem, dla ” zamieszkania” Ka, wprowadzał się on do posągu zmarłego. Często pokój ten nie posiadał przejść, był zamknięty wewnątrz grobowca, ale pozostawiano w nim otwory na oczy Ka, aby mógł obserwować, jak krewni zmarłego składali mu ofiary.
Założono, że wszystko, co dzieje się w grobowcu, jest obserwowane przez duchy i różne hipostazy duszy zmarłego.
Fałszywe drzwi w innych kulturach
Ta tradycja architektoniczna nie pozostała wyłączną cechą Egiptu, została zapożyczona przez inne starożytne cywilizacje. Fałszywe drzwi znaleziono w grobowcach na Sardynii, kultura Ocieri pozostawiła po sobie kamienne komory pochówku wyryte w skałach, a tam, na ścianach, można było zobaczyć te same „przejścia” prowadzące do nikąd. Podobnie jak ściany grobowca, zostały pomalowane ocherem – kolorem słońca.
Grobowce na Sardynii nazywały się „Domus de Janas”, czyli „Dom Czarownic”.
Etruskowie praktykowali również dekorowanie pomieszczeń pogrzebowych fałszywymi drzwiami. Etruskowie podeszli do organizacji wnętrza tych pomieszczeń w taki sam sposób jak do projektu budynku mieszkalnego.
Istnieją różne wersje dotyczące przeznaczenia etruskich fałszywych drzwi: te elementy mogły, jak w Starożytnym Egipcie, wyznaczać portal do innego świata, lub miały znaczenie czysto praktyczne: w przypadku rozbudowy grobowca w przyszłości, fałszywe drzwi pokazywały budowniczym miejsce, gdzie można było wykonać przejście.
Grób wróżbitów etruskiej nekropolii Monterozzi w Tarquinii
Tradycja ta zakorzeniła się w Rzymie, a niekiedy odchodziła od mitologii, przedstawiając fałszywe drzwi tylko w celach estetycznych – nie tylko w grobowcach, ale i w willach. Technika ta pozwalała na nadanie pomieszczeniu symetrii – fałszywe drzwi powstawały w parze z prawdziwymi. Dodatkowo, takie zagłębione wnęki wizualnie powiększały przestrzeń.
Obrazy fałszywych drzwi można znaleźć w willach w Pompejach
Nie jest łatwo zrozumieć wędrówki duszy starożytnego Egipcjanina, choćby tylko dlatego, że miał więcej niż jedną taką duszę.
