W drugiej połowie życia wielki pisarz był pod znacznym wpływem religii wschodnich. Jak te nauki wpłynęły na pisarstwo Tołstoja i jego własne idee filozoficzne?
Kiedy Lew Tołstoj miał 19 lat, został przyjęty do szpitala w Kazaniu z powodu drobnej choroby. Tam poznał i zaprzyjaźnił się z buddyjskim mnichem, który wracał do zdrowia po brutalnej napaści z rąk rabusia. Młody Tołstoj był zdumiony faktem, że mnich nie bronił się, ponieważ wyznawał buddyjską zasadę niestosowania przemocy. To wczesne doświadczenie wywarło głęboki wpływ na pisarza, który przez całe życie interesował się buddyzmem i innymi wschodnimi naukami.
Wielki umysł w poszukiwaniu sensu
Jak większość ludzi urodzonych w XIX-wiecznej Rosji, Lew Tołstoj został ochrzczony w Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Jednak w jego młodości religia nie odgrywała większej roli i dopiero po ukończeniu swojego arcydzieła „Anna Karenina” Tołstoj zaczął odczuwać coś, co określił jako kryzys egzystencjalny. Życie, ludzkość i wszechświat wydawały mu się daremne i pozbawione sensu.
Lew Tołstoj jest jednym z najbardziej znanych pisarzy na świecie. W swoich utworach jest zarówno filozofem i naczyniem mądrości życiowej, jak i myślicielem religijnym.
Tołstoj szczegółowo opisał ten kryzys w „Spowiedzi”, autobiograficznej relacji z jego emocjonalnych zmagań. Napisana w latach 1879-80, kiedy Tołstoj był w połowie pięćdziesiątki, książka opisuje jego dziecięce rozczarowanie religią, jego opanowanie siły woli i to, jak osiągnął bogactwo, sławę i status tylko po to, by poczuć, że jego życie nie ma sensu.
Tołstoja początkowo pociągała rosyjska cerkiew prawosławna, ale szybko uznał, że kościoły chrześcijańskie są skorumpowane i fałszują przesłanie Chrystusa. Wierzył, że zrozumiał prawdziwą naukę i zaczął propagować nową wiarę. Chociaż ta nowa wiara nie była jawnie buddyjska, wielu badaczy uważa ją za początek zwrotu pisarza w kierunku wschodnich religii i filozofii. Tołstoj odnosił się bezpośrednio do buddyzmu w „W co wierzę” (1883), „Spowiedź” (1884) i „Co zatem powinniśmy zrobić” (1886), wymieniając Buddę obok duchowych i filozoficznych postaci takich jak Mojżesz, Mahomet, Sokrates, Zoroaster i Chrystus.
1892, Lew Tołstoj z rodziną przy herbacie w parku
W eseju z 1889 roku „Siddartha, zwany Buddą, to jest Święty: jego życie i nauki” pisarz zawęził swoje zainteresowania i zaczął wyrażać buddyjskie idee w swojej korespondencji. Autor James Hilgendorf przytacza następujący fragment z listu, który Tołstoj napisał w 1892 roku w odpowiedzi na pytania dotyczące buddyzmu i karmy. „Tak jak w tym naszym życiu doświadczamy tysięcy snów, tak samo to życie jest jednym z tysięcy takich żyć, w które wchodzimy z bardziej realnego, rzeczywistego, prawdziwego życia, z którego przychodzimy wchodząc w to życie i do którego wracamy umierając”.
Pod koniec życia Tołstoj kontynuował publikacje na temat buddyzmu, w tym prace takie jak artykuł „Budda” dla swojej antologii „Krąg czytania” i tłumaczenie „Karmy”, napisane przez Amerykanina Paula Carusa. Przeszedł na wegetarianizm, stał się orędownikiem niestosowania przemocy i ogólnie starał się żyć prościej – wybory, które wskazują na pokrewieństwo z praktyką buddyjską. Nie była to jednak jedyna wschodnia religia, która wywarła wpływ na przekonania Tołstoja: interesował się on również hinduizmem.
1900 Lew Tołstoj i Maksym Gorki, słynny rosyjski pisarz z początku XX wieku
Teksty i opowieści hinduistyczne
Według angielskiego naukowca i badacza sanskrytu Bruce’a Wilkinsona, „Tołstoj zwykł czytać Magazyn Wedyjski w swojej posiadłości w Yasnaya Polyana.” Wyjaśnia on, że „w 'Kole lektury’ znajdują się fragmenty Wed i Upaniszad (starożytnych tekstów sanskryckich).” Tołstoj czytał również dwa eposy, „Ramajanę” i „Mahabharatę”, które stały się centralnym elementem tożsamości narodowej w wielu krajach Azji Południowo-Wschodniej.
W „Liście do hinduisty”, w którym Tołstoj odpowiada na listy od redaktora czasopisma „Free Hindustan”, szukając jego poparcia dla zakończenia brytyjskiego panowania w Indiach, rosyjski pisarz wielokrotnie odwołuje się do Wed i wykazuje zrozumienie dla słów Kryszny. Tołstoj odwołuje się również do Swamiego Vivekanandy, jednego z największych indyjskich filozofów, i podkreśla znaczenie zasad religijnych w ruchu wolnościowym. „Z Twojego listu i artykułów w Wolnym Hindustanie, jak również z bardzo interesujących pism hinduskiego Swami Vivekanandy i innych, wynika, że, jak to ma miejsce w naszych czasach z bolączkami wszystkich narodów, przyczyna leży w braku rozsądnej nauki religijnej, która, wyjaśniając sens życia, dostarczyłaby najwyższego prawa dla kierowania postępowaniem i zastąpiłaby więcej niż wątpliwe nakazy pseudoreligii i pseudonauki z niemoralnymi wnioskami z nich wyciągniętymi” – pisał Tołstoj. Można to postrzegać jako atak zarówno na Imperium Brytyjskie, jak i carską Rosję.
1908, Lew Tołstoj i jego koń Delir
List Tołstoja był szeroko rozpowszechniany i został w końcu przeczytany przez Mahatmę Gandhiego, który był wtedy młodym przedstawicielem prawa w Afryce Południowej. Gandhi tak bardzo docenił list, że w 1909 roku napisał do Tołstoja z prośbą o radę i pozwolenie na ponowne opublikowanie artykułu w swojej południowoafrykańskiej gazecie „Indian Opinion”. Obaj mężczyźni zaczęli wymieniać się listami i dzięki tej korespondencji stali się sobie bliscy.
Gandhi zainspirowany ideami rosyjskiego filozofa założył w pobliżu Johannesburga kolonię spółdzielczą o nazwie Tolstoy Farm. W swoim dzienniku Tołstoj napisał, że Gandhi „jest dla mnie, dla nas, bardzo bliską osobą”. Uważa on, że najsilniejszy opór to opór bierny. Rzeczywiście, tołstojowski ideał niestosowania przemocy i biernego oporu stanowił trzon indyjskiej walki o niepodległość.
